Is Benedictus' opvolger de laatste paus? Deel 2

Paus Benedictus verlaat het Vaticaan

Op 28 februari heeft paus Benedictus zijn functie officieel neergelegd. Sinds 20.00 uur is hij geen paus meer. Met het afdoen van de pauselijke zegelring, waarmee hij kerkelijke uitspraken bekrachtigde, is officieel een eind gekomen aan het pontificaat van Benedictus XVI. De pauselijke zegelring van Benedictus wordt naar een oud gebruik vernietigd. Voortaan is Joseph Ratzing emeritus paus. Voordat hij het Vaticaan verliet, nam hij afscheid van de kardinalen. In een korte toespraak zei de vertrekkende paus dat hij de nieuwe paus onvoorwaardelijk zal gehoorzamen. Hij riep de Rooms-Katholieke Kerk op verenigd te blijven. (1)  

Kort daarop verliet paus Benedictus het Vaticaan. Hij was met een helikopter naar Castel Gandolfo, niet ver van Rome, waar het buitenverblijf van de paus ligt. Kort na zijn aankomst daar sprak hij voor de laatste keer vanaf het balkon gelovigen toe. "Ik ben een eenvoudige pelgrim die aan het laatste deel van zijn bedevaart begint,"zei hij. De emeritus paus verblijft twee maanden in het pauselijke buitenverblijf. Daarna gaat hij terug naar Vaticaanstad, waar in een oud klooster een appartement voor hem wordt ingericht. Hij wijdt zich de komende tijd aan bidden, pianospelen en het schrijven van wetenschappelijke werken. (1)

Het pauselijke buitenverblijf Castel Gandolfo

Eerder had paus Benedictus gezegd dat hij de Kerk nooit in de steek zal laten. Op zondag 24 februari heeft hij bij zijn laatste Angelusgebed onder luid gejuich van tienduizenden gelovigen aangekondigd de Kerk ook na zijn aftreden niet in de steek te laten. "God heeft mij wel geroepen om zich meer aan gebed en meditatie te wijden,"sprak de paus de menigte toe op het Sint-Pietersplein in Rome. "Ik verlaat de Kerk niet. Integendeel, als God mij roept, gebeurt dat omdat ik de kerk verder kan dienen met diezelfde toewijding en liefde zoals nu, maar op een meer aangewezen manier voor mijn leeftijd en krachten."  (2)

Vreemde tekenen aan de hemel

Nadat paus Benedictus XVI op 11 februari had aangekondigd terug te treden, gebeurde er op diezelfde dag iets vreemd alsof er een teken aan de hemel verscheen. In de loop van de avond trokken wolken over het Vaticaan en werd de Sint-Pietersbasiliek getroffen door de bliksem. De Franse fotograaf Filippo Monteforte kon het hele merkwaardige fenomeen in één kiekje vastgelegd en maakte deze op Twitter openbaar. Aan de authenticiteit van de foto werd er op Twitter meteen massaal getwijfeld. Maar er was ook een video-opname van de Britse omroep BBC die echter voor uitsluitsel zorgde. De videoclip toonde het moment waarop de bliksem insloeg bij de Sint-Pietersbasiliek. 

Meteorologisch was het niets bijzonder, want de plek, waar de bliksem  insloeg, is een van de hoogtepunten in Vaticaanstad en daarbij werkt het grote kruis boven op de koepel  van de Sint-Pietersbasiliek ook nog als een soort bliksemafleider. Maar theologisch gezien zorgde de blikseminslag in de Sint-Pieter wel voor grote ophef... Twee dagen later gebeurde er weer iets heel eigenaardig in het Vaticaan. Op Aswoensdag dat paus Benedictus voor het eerst in het openbaar op de wekelijkse audiëntie verscheen en zijn aftreden nogmaals bevestigde, zakte de halve maan 's avonds op dezelfde dag weg achter de Sint-Pietersbasiliek. 

Over de blikseminslag bij het Vaticaan wordt er veel gespeculeerd. Sommigen zagen de blikseminslag als "teken van God" of "vingerwijzing van God", terwijl anderen hem als voorbode van een naderend onheil beschouwden. De Nederlandse bisschop Frans Wiertz van Roermond heeft het verrassende en onverwachte aftreden van paus Benedictus XVI meteen gekoppeld aan de blikseminslag in de koepel van de Sint-Pietersbasiliek en de explosie van de meteoriet boven Rusland.  Nadat de meteoriet boven Rusland in het Oeralgebied explodeerde, verklaarde een Russiche geestelijke van de stad Tsjeljabinsk dat de meteorietinslag een waarschuwing Gods voor alle mensen was. Hij zei dat God natuurlijke krachten heeft gebruikt om tekenen en waarschuwingen aan alle mensen te geven. Vogens de geestelijke Zlatoust Feofan herinnerde de meteorietinslag ons eraan hoe broos is ons leven op aarde en hoe onstabiel is de huidige wereld. Bisschop Frans Wiertz deelt ook de opvatting van de Russische geestelijke, hoewel ze elkaar niet kennen. 

Boven: Blikseminslag in de Sint-Pietersbasiliek. Onder:
Meteorietexplosie boven Rusland. Toeval of niet"?

De bisschop van Roermond aarzelde niet dat de bliseminslag en de explosie van de meteoriet tekenen zijn. "Zoals u heeft gehoord en gezien, heeft onze Heilige Vader besloten zijn ambt als opvolger van St. Petrus en bisschop van Rome op donderdag 28 februari om 20.00 uur neer te leggen. Dit heeft ons allen zeer verrast, hoewel we natuurlijk de laatste jaren zijn zwakker wordende fysieke gesteltenis hebben opgemerkt. De tekenen die zijn aftreden 'vergezellen', zoals de blikseminslag in de St. Pieter, en de meteoriet die ontplofte boven de Oeral , geven een beeld van de onverwachtheid en impact van deze daad. Met zijn beslissing is een historische gebeurtenis een feit. Niet sinds 1415 heeft een paus zelf zijn vrijwillig aftreden bekendgemaakt,"schreef bisschop Frans Wiertz in zijn brief aan de katholieke kerken in Limburg. (3) Volgens een woordvoerder van het bisdom Roermond moest de zin 'met een knipoog' worden gelezen. Hij zei dat de verwijzing van bisschop Wiertz naar deze gebeurtenissen 'niet te serieus' moet worden opgevat. "De bisschop ziet het niet als serieuze tekenen uit de hemel. Hij wil er vooral het onverwachte van het aftreden mee benadrukken, net zo onverwacht als de blikseminslag en ontploffing van de meteoriet,"aldus de woordvoerder. (4) De brief van de bisschop Frans Wiertz werd voorgelezen of gepubliceerd in alle parochies en kloostergemeenschappen in het bisdom Roermond. 

Hoewel de woordvoerder van het bisdom Roermond geen verband tussen de gebeurtenissen zag, is er toch sprake van merkwaardige samenloop van omstandigheden. Degene die met de Bijbel vertrouwd is, kan zich de woorden van Jezus Christus herinneren. Heere Jezus sprak ook over vreemde tekenen die aan de hemel verschijnen. In Zijn rede over de laatste dingen zei Jezus:

"Er zullen ook schrikkelijke dingen, en grote tekenen van den hemel geschieden."
Lukas 21:11b (Statenvertaling)

Inderdaad zijn de blikseminslag in de Sint-Pieter, het wegzakken van de maan achter de Sint-Pieterbasiliek en de ontploffing van de meteoriet boven Rusland vreemde gebeurtenissen die we niet zomaar kunnen negeren. Of er een verband tussen deze vreemde gebeurtenissen bestaat, kan niet met zekerheid vastgesteld worden. Wel staat vast dat de blikseminslag in de Sint-Pieter op dezelfde dag samenviel met de aankondiging van de paus om af te treden. Of de blikseminslag een teken van God of Gods waarschuwing is, weten we niet. Indien de blikseminslag in de Sint-Pieter een occult voorteken is, voorspelt niet veel goeds. Vermoedelijk is deze blikseminslag geen teken van God. Het heeft eerder te maken met een onheilspellend teken. Bij heidense volken in de oudheid werd de bliksem gezien als instemming van de goden. Ook was de bliksem het wapen van de Griekse oppergod Zeus (bij de Romeinen Jupiter). En de halve maan is niet alleen het symbool van de islam, maar ook van het Rooms-Katholicisme! De halve maan was tevens het symbool van de Griekse godin van de jacht, Artemis (bij de Romeinen Diana). Artemis alias Diana was bij de Babyloniërs bekend als Innana (bij de Kanaänitische volken Astarte). Om de blikseminslag die bij de Sint-Pieterbasiliek insloeg, hoeven we ons niet druk maken. Het belangrijkste is wat Heere Jezus ons leert dat we op de tekenen van de tijd moeten letten. Als we op de tekenen van de tijd letten, dan weten we dat de zomer nabij is. De zomer is uiteraard het Koninkrijk Gods.

Het conclaaf vervroegd

Nu paus Benedictus XVI afgetreden is, speelt hij geen enkele rol in de keuze voor zijn opvolger. Dat recht heeft hij gewoonlijk niet. Over de opvolging van de paus beslist het conclaaf alleen. Totdat de nieuwe paus is gekozen, bestuurt kardinaal-camerlengo Tarcisio Bertone met de kardinalen de Rooms-Katholieke Kerk. Bertones heeft nu de belangrijkste taak om het conclaaf te organiseren. Traditioneel komt het conclaaf bijeen als een paus komt te overlijden. Doorgaans blijft de paus in zijn ambt tot aan zijn overlijden. In de praktijk komt zelden voor als een paus vrijwillig zijn ambt neerlegt zoals het geval is met paus Benedictus. Na de dood van de paus is de Heilige Stoel vacant. De periode tussen het overlijden (of het aftreden) van de paus en de verkiezing van een nieuwe paus is sedisvacatio (Latijn voor lege stoel). Gedurende deze periode is er feitelijk geen paus en leidt het College van Kardinalen gezamenlijk de Rooms-Katholieke Kerk. Binnen 15 tot 20 dagen komt het Heilig College van Kardinalen te Rome samen voor het begin van een conclaaf. In Universi Dominici Gregis, een document over de pausverkiezing uit 1996, gaf paus Johannes Paulus II zelf aan dat het conclaaf niet eerder dan 15 dagen na de begrafenis van de vorige paus mag beginnen en slechts bij uitzondering later. (5) Er mogen maximaal 120 kardinalen die niet ouder dan tachtig jaar zijn, deelnemen aan het conclaaf. Deze leeftijdsgrens is ingesteld door paus Paulus VI in 1975. (5) Het conclaaf is strikt geheim en daarom zijn kardinalen, tótdat een nieuwe paus gekozen is, afgeschermd van de buitenwereld. De kardinalen mogen geen contact hebben met de buitenwereld. Ook is bepaald dat de televisie-, radio- en telefoonverbindingen onklaar gemaakt moeten worden. Aangezien de kardinalen tijdens het conclaaf niet met de buitenwereld mogen communiceren, moeten mobieltjes, smartphones, androids en tablets uitgeschakeld worden. Het College van Kardinalen zal een kandidaat tot paus verkiezen. Het conclaaf wordt in de Sixtijnse Kapel bijeengebracht om een paus te verkiezen.

Het conclaaf bijeengeroepen in de Sixtijnse Kapel

De kardinalen beginnen de verkiezing met een Heilige Mis ter ere van de Heilige Geest. In deze mis wordt "de Heilige Geest gesmeekt een goede keuze mogelijk te maken," zoals is verwoord door een kerkhistoricus. Daarna begint de stemming. Bij elke stemronde krijgt een kardinaal een briefje waarop hij de naam van zijn kandidaat schrijft. Hij loopt dan met dat briefje omhoog naar het altaar voor het Laatste Oordeel (schilderij van Michelangelo) en stopt het briefje in een grote miskelk. Tussen de stemronde door wordt er gebeden. Als na één ronde nog geen kandidaat met tweederde van het aantal stemmen is verkozen, volgen er zolang geen paus is gekozen, iedere dag daarna steeds vier stemmingen per dag: twee in de voormiddag en twee in de namiddag. (5) Wordt er om de drie dagen nog geen paus gekozen, dan is er ruimte voor rust en bezinning. in het geval dat na 30 stemronden nog geen nieuwe paus is verkozen, kan de camerlengo (pauselijke kamerheer), in overleg met de kardinalen, besluiten om de norm voor verkiezing te verlagen naar een gewone meerderheid van de stemmen. Als de norm is verlaagd, kan gekozen worden of er een nieuwe stemronde plaatsvindt of dat de keuze beperkt blijft tussen de twee kandidaten die in de laatste stemronde de meeste stemmen gehaald hebben. (5) Het gebeurt wel soms dat als een stemronde mislukt en er nog steeds geen tweederde meerderheid is behaald, dan worden de stembriefjes gewoon verbrand. Er komt dan zwarte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel. De mensen die buiten staan te wachten, zien de zwarte rook uit de schoorsteen opstijgen en weten dan: er is nog geen nieuwe paus. Wanneer de paus gekozen is, worden de stembriefjes met nat stro of een chemische stof verbrand. Er komt dan witte rook uit de schoorsteen. Dan weten de mensen buiten dat er een nieuwe paus gekozen is. Tegenwoordig zullen ook de klokken van de Sint Pieter worden geluid omdat de toeschouwers buiten op het Sint Pieterplein in het verleden de zwarte rook aanzagen voor witte rook wat voor de nodige verwarring zorgde. (5) 

In beginsel moet de kandidaat een tweederde meerderheid achter zich krijgen. Zodra blijkt dat één van de kardinalen de vereiste meerderheid heeft, vraagt de deken van het kardinalencollege of anders de oudste kardinaal die het conclaaf voorzit, de gekozene namens het conclaaf of hij zin verkiezing aanvaardt. "Aanvaard Gij?"stelt de deken de vraag aan de gekozene. Zodra deze beantwoordt met "Accepto" (Latijn:'Ik aanvaard'), is hij formeel paus. "Hoe wilt Gij genoemd worden?"vraagt de kardinaal-deken. De paus zegt dan zijn nieuwe naam, zoals een kloosternaam. De kardinalen feliciteren de nieuwe paus die naar de Zaal van de Tranen wordt geleid. Daar krijgt hij zijn nieuwe witte toga. Vervolgens wordt hij door de kardinaal-protodiaken op het balkon van de Sint-Pieterbasiliek getoond aan de wachtende menigte beneden, met de woorden "Habemus Papam!" (Latijn:"We hebben een paus!"). (5) De formule van het Habemus Papam luidt: 

"Annuntio vobis gaudium magnum; habemus Papam! Eminentissimum ac Reverendissimum Dominum, Dominum (voornaam), Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalem, (achternaam), qui sibi nomen imposuit (aan te nemen Pauselijke naam)." (5)

De vertaling is:"Ik verkondig u met grote vreugde; we hebben een Paus! De meest eminente en Eerwaarde Heer, de Heer (voornaam), kardinaal van de Heilige Roomse Kerk, (achternaam), die de naam (aan te nemen Pauselijke naam) heeft aangenomen." Opmerkelijk is de aanspreektitel 'Heer' met de hoofdletter, wat de eer alleen aan God toekomt en niet aan mens noch paus! De paus geeft daarna voor het eerst de apostolgische zegen Urbi et orbi.  (5)

Onlangs is bekend dat het conclaaf, waarin een nieuwe paus wordt gekozen, vervroegd kan beginnen dan de geplande datum. Het bijeenkomen van het conclaaf zou op 15 maart beginnen. Maar paus Benedictus heeft de regels daarvoor veranderd, zo heeft het Vaticaan medegedeeld. Als een paus overlijdt, moet er een periode van 15 dagen zitten tussen zijn dood en het begin van het conclaaf. Dan is er genoeg tijd voor het afscheid en de begrafenis. Ook hebben de kardinalen dan genoeg tijd om naar Rome te komen. In de wet staat dat kardinalen 15 tot 20 dagen de tijd hebben om naar Rome te komen na de dood van een paus. Nu Benedictus niet meer paus is, weten de kardinalen al dat er zo snel mogelijk een opvolger van Benedictus XVI moet komen. Daarom wordt het conclaaf nu mogelijk vervroegd. (6) 

In de Verenigde Staten heeft de Amerikaanse katholieke vereniging Catholic United een petitieactie gevoerd tegen de deelname van de 76-jarige kardinaal Roger Mahony aan het conclaaf. De Amerikaanse katholieken wilden verhinderen dat de kardinaal naar Rome vertrekt. Kardinaal Roger Mahony is in opspraak geraakt wegens pedofilieschandalen. Hij word ervan beschuldigd pedofilieschandalen in zijn aartsbisdom Los Angeles te hebben toegedekt. "Uw betrokkenheid in het pedofilieschandaal van de Kerk en het verbod dat het aartsbisdom Los Angeles u oplegde om een publieke functie uit te oefenen, zouden een aanduiding moeten zijn dat u niet kan deelnemen aan het conclaaf,"aldus de katholieke vereniging. (7) Ook in Ierland en België wordt door verenigingen van slachtoffers van pedofilie ervoor geijverd om kardinalen niet naar Rome te laten afreizen. (8) De Ierse en Belgische kardinalen zijn ook in opspraak geraakt vanwege pedofilieschandalen. Ondanks de actie van de verenigingen heeft het Vaticaan benadrukt dat de aanwezigheid van de kardinalen op het conclaaf voor de pausverkiezing een absolute verplichting is. Maar een aantal van hen zal moeten verstek laten gaan om gezondheidsredenen, zoals Indonesische kardinaal Julius Darmaatmadja. Of die excuses voor hun afwezigheid worden aanvaard, hangt af van de congregatie van kardinalen. (8)  Er zullen 117 kiesgerechtigden in het conclaaf aanwezig zijn. 

Wie wordt de volgende paus?

Hoewel paus Benedictus nooit populair was geweest, is de roep om een flexibele paus groot. Een paus zou bij het profiel van paus Johannes Paulus II aansluiten. De vraag is nu welke profiel de Kerk wil. Weer een oudere paus met een kort mandaat? Of komt er een jongere paus die langer kan blijven en iets kan opbouwen? Dan is er ook een vraag of de paus een Europeaan of iemand van een ander continent is. Zal een nieuwe paus opnieuw een gevoel van verbondenheid en saamhorigheid geven, zoals de Belgische krant Het Journaal zich afvraagt. Wie Benedictus XVI zal opvolgen als de nieuwe paus, wordt er in de laatste tijd veel gespeculeerd.  Zoals gebruikelijk worden in de internationale pers ook een aantal namen genoemd van mogelijke kandidaten voor het pausschap, de zogenaamde papabili. Vaak genoemd worden: Gianfranco Ravasi (Italië, president voor de Pauselijke Raad voor de Cultuur), Peter Turkson (Ghana, president van de Pauselijke Raad voor Gerechtigheid en Vrede), Angelo Scola (Italië, aartsbisschop van Milaan), Timothy Dolan (Verenigde Staten, aartsbisschop van New York), Marc Oullet (Canada, president van de Congregatie voor de Bisschoppen), Óscar Rodríguez Maradiaga (Honduras, aartsbisschop van Tegucigalpa), Leonardo Sandri (Argentinië, president van de Congregatie voor de Oosterse Kerken), Luis Antonio Tagle (Filippijnen, aartsbisschop van Manilla) en Pétér Erdö (Hongarije, aartsbisschop van Estergom-Boedapest). (9) Wie de volgende paus wordt, hangt alles van de beslissing van het conclaaf. Er zijn drie echte kanshebbers voor het pausschap: Angelo Scola, Marc Ouellet en Peter Turkson. 

Kardinaal Angelo Scola

Angelo Scola is een van de grote favorieten onder de Italianen. Scola is de zoon van een vrachtwagenchauffeur en staat bekend als bijzonder intelligent. Nadat hij in 1970 werd ingewijd in het priesterschap, behaalde hij doctorsgraden in de filosofie en theologie en doceerde hij als professor theologische antropologie an de Pauselijke Lateraanse Universiteit in Rome. In 1991 werd hij tot bisschop gewijd en later in 2002 tot geestelijk leider van Venetië en aartsbisschop van Milaan. Een jaar later was hij kardinaal. Zijn loopbaan mag indrukwekkend zijn, maar aan zijn charisma wordt nogal getwijfeld. Ook speelt zijn leeftijd zijn kans op het pausschap parten, want hij is namelijk 71 jaar oud. Mogelijk vinden de kardinalen hem een beetje te oud en gaan ze op zoek naar een jeugdiger figuur. (10) 

Kardinaal Marc Ouellet

Een ander kanshebber is de Canadese kardinaal Marc Ouellet (68). "Als we van de verwachtingen van Marc Ouellet zelf moeten uitgaan, wordt hij niet de volgende paus,"schreef journaliste Irene de Zwaan van de Volkskrant. Na zijn benoeming als prefect van de  Congregatie voor de Bisschoppen zei hij 'erg verrast te zijn om voor die positie gevraagd te zijn.' Daaraan voegde hij aan toe:"En ik denk niet dat ik ooit paus zal worden, ik denk het niet." (10) Kardinaal Ouellet heeft vele jaren in Columbia gewoond en gedoceerd, wat hem een aantrekkelijk figuur maakt bij Latijns-Amerikaanse katholieken. Latijns-Amerika herbergt ruim 40% van de 1,2 miljard rooms-katholieken in de wereld. In 2007 bood hij publiekelijk zijn verontschuldigingen aan voor de bijdrage die de Rooms-Katholieke Kerk volgens hem had geleverd aan het aanwakkeren van antisemitisme, racisme en discriminatie tegen vrouwen en homoseksuelen. Hoewel Ouellet bekend staat als een zeer conservatief man, veroorzaakte hij in 2010 opschudding door te zeggen dat abortus een morele misdaad is en zelfs in verkrachtingszaken niet zou moeten worden toegestaan., wat forse kritiek op hem oplevert. (10) 

Kardinaal Peter Turkson

De derde kanshebber voor het pausschap is de rijzende ster Peter Turkson. De Ghanese kardinaal Peter Turkson wordt als 'een TV-ster, een mensen-mens en een fantastische priester' getypeerd. Hij geldt als absolute favoriet onder de Afrikaanse 'papabili'. (10) Zijn jeugdige leeftijd (64) en intelligentie zitten hem ook mee. Bovendien spreekt kardinaal Turkson die het Vaticaan momenteel dient als president van de Pauselijke Raad voor Gerechtigheid en Vrede, zijn verschillende talen: Italiaans, Frans, Engels, Hebreeuws, Latijn, Grieks en vele lokale Afrikaanse talen en dialecten. Lange tijd was hij elke zaterdagochtend te zien op het staatskanaal Ghana TV, waar hij zijn landgenoten met de nodige humor van theologische wetenswaardigheden voorzag. (10) Kardinaal Turkson staat ook bekend als zeer afkerig van de islam. Hoogstwaarschijnlijk maakt hij de meeste kans op het pausschap. "Het zou een groot wonder zijn als een zwarte Afrikaan paus Benedictus XVI zou opvolgen,"zei de Ghanese aartsbisschop Mathias Kobena Nketsiah. Hij denkt dat een kandidaat uit de ontwikkelingslanden het extra moeilijk heeft om tot leider van de Rooms-Katholieke Kerk te worden gekozen, omdat er bij de kardinalen mogelijk weerstanden tegen de verkiezing bestaan. Nketsiah (70) volgde in 2010 Peter Turkson op, nadat die was benoemd tot president van de Pauselijke Raad voor Gerechtigheid en vrede. (11) Al reeds wordt Peter Turkson genoemd als kansrijke kandidaat voor de opvolging van Benedictus XVI. Indien hij door het conclaaf gekozen wordt, zou hij de eerst niet-Europese paus in meer dan 1000 jaar zijn. Omdat hij een zwarte Afrikaan is, zou zijn verkiezing als de nieuwe paus ongetwijfeld zorgen voor een 'Obama-effect.' 

Het verkiezen van de paus zal niet eenvoudig zijn. De machtsstrijd achter de schermen in het Vaticaan is allang losgebarsten en zal gepaard gaan met intriges. Het zal in het volgende en laatste deel van het artikel "Is Benedictus' opvolger de laatste paus?" gauw blijken, want het laatste deel zal worden gewijd aan de vermeende profetie over de laatste paus. Aan de hand van de Bijbel zal de vermeende profetie getoetst worden. 

Mijn excuses aan de lezers dat het tweede deel niet over de vermeende profetie gaat, want het zal in het derde deel uitvoerig besproken worden. Toch is het belangrijk voor de lezers om te weten hoe het conclaaf samengesteld is en wie de kanshebbers voor het pausschap zijn. Om Sions wil zal ik niet zwijgen. God zegene u.

                                      Het artikel kan momenteel gewijzigd of bijgewerkt worden.
                                                                                                                           Paul Parker


Het auteursrecht van dit artikel ligt bij de blogger. Zonder toestemming van blogger Paul zijn vermenigvuldiging, eigen gebruik en publicatie in een ander blog of website verboden.

Bronnen en referenties:

  (1) NOS: Benedict XVI nu emeritus paus. 28-02-2013
  (2) TT-Canvas:"Zal de kerk nooit in de steek laten." 24-02-2013
  (3) Brief van bisschop Frans   Wiertz bij gelegenheid van de abdicatie van paus Benedictus XVI. 
       18-02-2013
  (4) Volkskrant: Bisschop Wiertz:'Bliksem bij aftreden paus was teken.' 22-02-2013
  (5) nl.wikipedia.org/wiki/Conclaaf
  (6) TT-Canvas, NOS: Paus maakt vroeg conclaaf mogelijk.
  (7) TT-Canvas: Mag VS-kardinaal Mahony naar Rome? 22-02-2013
  (8) TT-Canvas:"Kardinalen moeten conclaaf bijwonen." 23-02-2013
  (9) nl.wikipedia.org/wiki/Conclaaf van 2013
(10) Volkskrant: Wie wordt de volgende paus? Drie kanshebbers. 12-02-2013
(11) ANP:"Afrikaanse paus zou wonder zijn." 13-02-2013